مقتضيات زمان ( 2 )

« ان شر الدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون »( 1 ) .
ديشب در اطراف مسأله مقتضيات زمان بحث می‏كرديم . كلمه مقتضيات و
كلمه اقتضای زمان را تفسير و معنی كرديم . برای اينكه آقايان بحث محترم‏
كاملا توجه داشته باشند و مطلب را به ذهن خودشان بسپارند كه اگر با يكی‏
از دو طبقه جاهل و جامد روبرو شدند با آن طبقه‏ای كه هر چيزی را به نام‏
مقتضيات زمان می‏خواهند بپذيرند و به ديگران بقبولانند ، و يا آن طبقه‏ای‏
كه اساسا اين حرفها را موهوم تلقی می‏كنند بتوانند درست مطلب را برای‏
آنها بشكافند ، از اين نظر باز فهرست مطلب را تكرار می‏كنيم .
عرض شد كه اقتضای زمان را يكی اينطور می‏شود تفسير كرد كه مقتضيات‏
زمان يعنی پيش آمدها و پديده‏ها و امور رائج زمان . اگر چيزی در يك زمان‏
پديد آمد ، چون مخصوص اين زمان است و اين زمان نسبت به زمان گذشته‏
زمان نوی است ، بايد آن را پذيرفت . پس پديده‏های هر زمان نوی را بايد
پذيرفت و اين تجدد
پاورقی :
1 - سوره انفال ، آيه . 22

است ، ترقی و پيشرفت است . عرض شد اين حرف ، حرف غلطی است .
پديده‏های هر زمان نو دو قسم است : ممكن است ناشی از يك ترقی و پيشرفت‏
باشد و ممكن است ناشی از يك انحراف باشد . در همه زمانها اين دو امكان‏
برای بشر وجود دارد و به عبارت ديگر هيچ چيزی را به دليل نو بودن نمی‏شود
پذيرفت كما اينكه هيچ چيزی را صرفا به دليل قدمت نه می‏شود پذيرفت و نه‏
می‏شود رد كرد . نه نو بودن دليل خوبی يا بدی است و نه قدمت دليل خوبی‏
يا بدی است . مقياس خوبی و بدی ، ، نو بودن و قديمی بودن نيست . ای‏
بسا يك چيز قديمی خوب باشد و بايد آن را گرفت و ای بسا چيزی كه نو
است ، بد باشد و بايد آن را رد كرد .
تفسير ديگر از مقتضيات زمان ، سليقه و ذوق و پسند مردم زمان است .
مردم اين زمان فلان چيز را می‏پسندند و فلان چيز ديگر را نمی‏پسندند . آيا
اينكه انسان بايد با مقتضيات زمان هماهنگی كند يعنی بايد با پسند و
سليقه مردم زمان هماهنگی كند ؟ خير ، اين هم درست نيست . بسيار امكان‏
دارد كه سليقه مردم بد باشد . چقدر اتفاق افتاده است كه در جامعه‏ای‏
اكثريت مردم دارای سليقه كج و معوجی بوده‏اند . درباره اين هم بحث شد .
ولی يك تفسير ديگر از مقتضيات زمان هست كه بايد روی آن فكر كرد و به‏
آن معنی مقتضيات زمان را بايد پذيرفت و آن به معنای حاجتهای زمان است‏
. انسان برای رسيدن به هدفهای واقعی كه در هر زمان بايد داشته باشد
احتياج دارد به اموری كه آن امور احتياجات دوم بشر است يعنی يك سلسله‏
احتياجات ثابت دارد و از اين احتياجات ، احتياجات ديگری بر می‏خيزد .

انسان برای اين احتياجات ديگر خود ، دنبال وسيله می‏گردد . اين وسيله‏ها
هميشه در تغيير و غالبا رو به تكامل است . تغييراتی كه اجتماع بشر را از
اين نظر پيدا می كند ، تقاضای زمان به معنای حاجتهای زمان را تغيير می‏دهد
. فرض كنيد انسان احتياج دارد كه در زمستان خودش را گرم بكند . تا وقتی‏
كه اين فصول چهار گانه در دنيا هست اين احتياج هست ، ولی اموری كه‏
انسان استخدام می‏كند برای رفع اين حاجت ، فرق می‏كند . يك وقت ذغال‏
نقش اول را دارد يعنی يگانه وسيله‏ای كه بشر با آن خودش را گرم می‏كند
ذغال است . آنوقت ذغال خيلی قيمت پيدا می‏كند . كار به جائی می‏رسد كه‏
شعرهای معروف نسيم شمال می‏گويد : آقا ذغال ، ميرزا ذغال ، شازده ذغال ،
ولی آيا ذغال برای بشر اصالتی دارد و جزء حاجتهای اوليه بشر است ؟ نه ،
ذغال وسيله‏ای است برای گرم كردن بشر . يكمرتبه در اثر تغييرات و
اكتشافاتی كه می‏شود نفت پيدا می‏شود ، به طوری كه امروز ممكن است برای‏
بشر ، از ذغال ، هم ارزانتر و هم ساده‏تر تهيه شود . اين ( نفت يا ذغال )
، يك حاجت دومی است برای بشر يعنی امری است كه انسان به آن احتياج‏
دارد اما در مرحله دوم . گرم شدن احتياج اولی است . اين يك مثال كوچك‏
بود .
اينست كه می‏گويند حاجت زمان تغيير می‏كند . خيلی موارد ديگر شما
می‏توانيد پيدا كنيد كه در آنها احتياجات بشر تغيير می‏كند ، به اين شكل‏
كه سببی در كار می‏آيد كه بهتر و كم خرج‏تر و آسانتر و نيرومندتر است . آن‏
مقتضيات زمانی كه هر عاقلی ، هر عالمی بايد آنرا بپذيرد ، اينجور
مقتضيات است . اينها خلاصه‏ای

بود از آنچه كه ديشب عرض كردم . ولی بحثی كه الان می‏كردم روی اين مبنا و
پايه بود كه انسان يك سلسله احتياجات ثابت و دائمی دارد و يك سلسله‏
احتياجات متغير . در اينجا هستند افرادی كه می‏گويند تمام احتياجات بشر
متغير است ، اصلا بشر احتياج ثابت ندارد يعنی هيچ چيزی در دنيا نيست كه‏
بشر هميشه و در تمام ادوار به آن احتياج داشته باشد . می‏گويند همه چيز
مثل ذغال است ، در يك زمان بشر به آن احتياج دارد ، در زمان ديگر
احتياج ندارد و چون احتياج ندارد خواه ناخواه به حكم جبر زمان از ميان‏
می‏رود . البته اين مطلب را كه اينها ادعا می‏كنند ، شامل ماديات و
معنويات هر دو می‏شود . آنها راجع به دين اگر بحث می‏كنند حتی اينجور
حاضر نيستند بحث بكنند كه آيا دين بايد باشد يا نبايد باشد . می‏گويند ما
اساسا به اين مسأله كار نداريم . دين در يك زمان كه بشر به آن احتياج‏
داشته است ، به حكم احتياج پيدا شده و چون هيچ احتياجی برای هميشه باقی‏
نمی‏ماند ، كم كم احتياج بشر از آن سلب می‏شود . وقتی سلب شد خواه ناخواه‏
از ميان می‏رود ، همان طوری كه ذغال خواه ناخواه منسوخ می‏شود . اين منطق ،
يك حرفی است كه به آن خيلی آب و تاب داده‏اند . اين ، همان منطق‏
توده‏ای‏ها ، منطق ماديهاست . می‏گويند هيچ احتياجی و چيزی در دنيا ثابت و
باقی نيست . همه چيز در تغيير و تبديل است و امور احتياجی بشر هم در
يك زمان مخصوصی پيدا شده و با تغيير زمان از بين می‏رود . و ای بسا كه‏
صدها و هزارها جوان را با همين حرفها منحرف كرده‏اند . ولی ما بايد اين‏
مطلب را بشكافيم :

نمی‏مانند . البته كوه به عنوان مثال است ، يعنی همه اشياء اينجور است .
حكيمی از قديم گفته است : هيچ شخصی در يك رودخانه دوبار شستشو نمی‏كند .
مقصودش اين بوده است كه در يك رودخانه اگر امروز شستشو كنی فردا كه‏
می‏روی نه آن آب ، آب ديروز است و نه تو كه شستشو می‏كنی آن آدم ديروز
هستی . پس هيچكس در يك رودخانه دوبار شستشو نمی‏كند .
در اينكه اجسام و مواد اين عالم دائما در تغييرند هيچ بحثی نيست .
جغرافيا به ما نشان می‏دهد كه مثلا همين دريای خزر ، الان نسبت به چهل سال‏
پيش تغيير كرده است يعنی ساحلش مقداری به آن سمت كشيده شده است .
قرائن علمی ثابت كرده است كه بين ما و آمريكا يك راه خشكی وجود داشته‏
است ، تدريجا تغييراتی كه در زمين پيدا شده ، سبب شده است كه اين‏
اقيانوسهای بزرگی كه در دنيا وجود دارد ، بين ما و آمريكا فاصله شوند .
نه درياها به يك حالت باقی می‏مانند ، نه خشكيها و نه منطقه‏ها . واقعا
تهران كنونی با تهران 50 سال پيش از لحاظ گرما و سرما يكنواخت نيست .
سرمائی كه سابقا در تهران بود ، ديگر حالا نيست و ای بسا اينجا تبديل‏
بشود به يك منطقه گرمسير ، و ای بسا يك منطقه گرمسير ، تبديل بشود به‏
يك منطقه سردسير . همه چيز در اين دنيا پير می‏شود . اين ذرات كوچكی كه‏
به نام اتم كشف كرده‏اند ، هم تولد دارند ، هم جوانی و هم پيری . يعنی‏
ثابت شده است كه اينها از خودشان تشعشعاتی دارند تا كم كم نابود بشوند
. بعد دوباره اتمهائی در دنيا بوجود می‏آيد . هيچ جسمی در اين دنيا ثابت‏
و پايدار نيست . ممكن است مدتش با هم فرق بكند ولی ابديت ندارد : « و
ما جعلنا »

« لبشر من قبلك الخلد أفان مت فهم الخالدون غ( 1 ) قرآن می‏گويد ما برای‏
هيچ بشری قبل از تو ابديت قرار نداديم ، هيچ بشری الی الابد زنده نيست ،
بالاخره می‏ميرد : « كل نفس ذائقه الموت »( 2 ) . حالا [ ممكن است ] يك‏
كسی بيشتر عمر بكند يك كسی كمتر ، بالاخره می‏ميرد . در اين آيه اگر نفس‏
را به معنای ذات بگيريم يعنی تمام اشياء هم بايد بميرند . ولی آيا اين‏
حرف درست است كه همه چيز دائما در تغيير است ؟ نه ، ممكن است چيزی‏
در دنيا باشد كه متغير به آن معنائی كه اجسام تغيير می‏كنند نباشد ، ثابت‏
بماند . يكی از آنها روح بشر است . بشر جسمش پير می‏شود و رو به فنا
می‏رود و تغيير می‏كند ولی روحش اينطور نيست .
از نظر علمی ثابت شده است كه بدن انسان مجموعه‏ای است از حيوانات‏
ذره بينی كوچك به نام سلول . سلولها بر دو قسمند : سلولهای عصبی و
سلولهای غير عصبی . اينكه سلولهای غير عصبی نو و كهنه می‏شوند قديميها
قبول داشته‏اند و امروز هم ثابت است . در مورد سلولهای عصبی می‏گويند خود
سلول نمی‏ميرد ولی پيكر آن عوض می‏شود . بنابراين اگر شما يك انسان را در
نظر بگيريد مثل اينست كه ساختمان و بنای اين مسجد را در نظر بگيريد .
اگر همه جای اين ساختمان را عوض بكنند : سقف را عوض بكنند ، كفش را
عوض بكنند ، ديوارها را عوض بكنند ، يك آدمی كه قبلا اين مسجد را ديده‏
است ، حالا كه می‏بيند ممكن است خيال بكند كه اين همان مسجد است در
صورتی كه از آن مسجد
پاورقی :
1 و 2 - سوره انبياء ، آيات 34 و . 35 حتی يك جزء هم وجود ندارد . اما واقعا و اساسا اين مسجد ، آن مسجد نيست‏
. از نظر بدن انسان اگر فكر بكنيم ، بدن هر انسانی قطعا در مدت عمر چند
بار عوض می‏شود يعنی ما از نظر بدن خودمان مثل همين مسجدی هستيم كه دو سه‏
بار آن را از بين برده و از بيخ و بن تعمير كرده باشند . اما در عين‏
اينكه پيكر ما در طول عمرمان چندين بار عوض شده است ، يك حقيقت هست‏
و آن اينكه ما عوض نشده‏ايم . " من " يعنی شخصيت خود انسانی ، عوض‏
نشده است . شخصيت همان شخصيت است . اين برای اينست كه در اين پيكر و
در اين اندام يك حقيقت ثابت بوده و هست و شخصيت ما را آن حقيقت‏
ثابت تشكيل می‏دهد و اين متغيرات حكم لباس را دارد . بوعلی سينا شاگردی‏
دارد به نام بهمنيار كه اصلا گويا اهل شمال بوده و در اوايل زردشتی بوده‏
است و در اواخر اسلام آورده و از افاضل شاگردان بوعلی سينا است . او در
يكی از سخنانش بحثی داشته راجع به زمان . می‏گفت زمان ، مشخص هر شی‏ء
است يعنی زمان جزء ذات هر چيزی است و چون زمان تغيير می‏كند پس هر
چيزی تغيير می‏كند . بوعلی می‏گفت نه ، " هر چيزی " درست نيست .
می‏گفت نه ، حتما اينجور است . بوعلی قبول نمی‏كرد . بعد بهمنيار سؤالی‏
كرد . بوعلی جواب ندارد . پرسيد چرا جواب نمی‏دهی ؟ گفت از همان كسی كه‏
سؤال كردی جوابت را بگير . گفت من از تو سؤال كردم . گفت به عقيده تو
، تو در يك آن از كسی سؤال كردی كه در آن بعد او ديگر وجود ندارد چون او
با زمان تغيير كرده و رفته است و آن كسی كه سؤال كرده هم وجود ندارد .
پس تو از كی

جواب می‏خواهی ؟ بنابراين قبول كن كه شخصيت انسان يك اصل و حقيقت‏
ثابت است . شخصيت تو واحد است كه شاگرد من است .
ما اكنون درباره روح بحث نمی‏كنيم . اين مطلب فقط از اين جهت عرض شد
كه معلوم شود آن اصل فلسفی كه می‏گويند همه چيز در تغيير است و هيچ چيز
ثابت نيست ، يك مورد نقضش روح است .
مطلب ديگر اينكه " همه چيز در تغيير است " يك مطلب است ، "
قانونها در تغيير است " مطلب ديگر . قانون يعنی آن اصل و ناموسی كه‏
تغيير اشياء براساس آن است . می‏گوئيم هيچ شكلی در دنيا باقی نمی‏ماند
اما آيا قانونی كه برای يك شكل وجود دارد هم تغيير می‏كند ؟ نه ، خود
قانون ثابت است . مثلا داروين معتقد بود كه برای جاندارها يك سلسله‏
قوانين كشف كرده است . ما می‏پرسيم داروين كه می‏گويد اين جاندارها در
تغيير و تكامل‏اند آيا قوانين خود داروين هم در تكاملند ؟ يعنی آيا
همانطور كه يك بچه كوچك است ، بزرگ می‏شود يا به قول خود داروين انواع‏
، تغيير نوعيت می‏دهند ، تدريجا نوعی ، نوعی ديگر می‏شود ، قوانين علمی‏
داروين هم تغيير می‏كند ؟ خير ، آن قوانين ، يك قوانين ثابت جهانی است‏
كه از اولی كه دنيا بوده است تا آخر ، اين قوانين بر دنيا حكومت می‏كند
. همچنين قانون جاذبه عمومی خودش يك قانون ثابت است . اگر ما بگوئيم‏
پيغمبر اسلام يعنی شخص پيغمبر با همان بدن ابديت دارد ممكن است كسی‏
بگويد طبق قانون فلسفی هيچ شيئی ثابت نمی‏ماند ، پس شخص پيغمبر خلود
ندارد . بحث كه

روی شخص نيست . بحث روی قانون است . قرآن قانون است . اگر كسی بگويد
كاغذهايی كه خطوط و آيات قرآن روی آن نوشته شده است كهنه نمی‏شود ، ما
می‏گوئيم نه ، كاغذ جسم است و كهنه می‏شود ولی قرآن حقايق را بيان می‏كند ،
قوانين را بيان می‏كند و اين ديگر كهنگی پذير نيست . قانون كه جسم نيست‏
. جسم كهنه و فانی می‏شود ولی قانون اگر حقيقت باشد يعنی مطابق با واقع‏
باشد هميشه باقی است و اگر مطابق با واقع نباشد از اول هم درست نبوده‏
است . به هر حال مانعی ندارد كه بشر يك سلسله قوانين داشته باشد كه‏
اينها برای هميشه ثابت و باقی بماند .
پس كهنه شدن اجسام را ما هم قبول داريم . قرآن می‏گويد : « كل من عليها
فان »( 1 ) و يا : « اذا الشمس كورت و اذا النجوم انكدرت »( 2 )
روزی كه خورشيد پير می‏شود ، روزی كه ستارگان پير می‏شوند . دريا ديگر به‏
شكل دريا نيست . آری ، قرآن هم می‏گويد هيچ جسمی از اجسام اين عالم‏
ابديت ندارد ولی بحث ما درباره اجسام نيست . بحث ما درباره قانون‏
است . حرف ما اينست كه بشر يك سلسله قوانين آسمانی دارد كه اين‏
قوانين برای هميشه باقی است . چه اشتباه بزرگی است كه يك چيزهائی را
خيال می‏كنند بديش به واسطه كهنگی است . مثلا می‏گويند فئوداليسم ديگر
كهنه شده است ، اينكه فئوداليسم و فئودال يعنی آدمی كه به زور قلدری‏
سرزمين زيادی را تصاحب كرده وعده‏ای را هم به زور به كار گماشته است كه‏
آنها كار بكنند و او بخورد ،
پاورقی :
1 - سوره الرحمن ، آيه . 26
2 - سوره شمس ، آيات 2 - . 1 بد است چون ديگر كهنه شده است . مثل اينكه روز اول خوب بوده ، نه بوده‏
، عيبش فقط كهنگيش است . خيال می‏كنند مثل اتومبيل است كه سيستم نوش‏
خوب است و بعد كه كهنه شد ديگر بد می‏شود . اصلا من از اين تعبير حيرت‏
می‏كنم كه آقا ديگر فئوداليسم كهنه شده است . مگر روزی كه نو بود خوب‏
بود ؟ اينها كه نو و كهنه ندارد ، روز اولش هم مثل امروز بد بوده ،
امروز هم مثل ديروزش بد است . كهنه شده يعنی چه ؟ ! به همين دليل هر
سنت قديمی را بد می‏دانند . می‏گويند " مگر انسان يك لباس را چقدر
می‏پوشد ؟ ! " مگر همه چيز حكم كفش و لباس را دارد ؟ !
پس اين پنبه را از گوش اينها بيرون بياوريد . اين اصل فلسفی ، در
مورد قوانين و اصول صادق نيست ، راجع به اشياء و اجسام است . از اينكه‏
بگذريم مطلب به يك شكل ديگر بيان می‏شود كه اول عرض كردم و امشب‏
نمی‏رسم پيرامون آن بحث كنم و آن ، مسأله احتياجات است . اشاره‏ای می‏كنم‏
و رد می‏شوم . عرض كرديم كه بشر يك سلسله احتياجات ثابت دارد و يك‏
سلسله احتياجات متغير . آنها برای اينكه بفهمانند تمام احتياجات متغير
است اين را بر يك پايه و اصل موهومی گذاشته‏اند كه حتی امروز خود
كمونيستهای دنيا ديگر زير بار اين حرف نمی‏روند و آن اينكه آمده‏اند هر
چيزی كه در اجتماع هست مثلا علم ، هنر ، صنعت ، قضاوت ، دين و مذهب ،
اخلاق ، معلومات ، سياست ، حقوق خانوادگی ، تمام اينها را به منزله شاخه‏
درخت گرفته‏اند و برای همه آنها يك ريشه فرض كرده‏اند كه اتفاقا آن ريشه‏
تغيير می‏كند و چون ريشه تغيير می‏كند ، [ نتيجه گرفته‏اند كه پس ] همه چيز
تغيير

می‏كند . اينها ريشه همه چيز را امور اقتصادی دانسته‏اند يعنی بشر هر چيزی‏
را كه خواسته است ، برای منافع اقتصادی خودش خواسته است . و درامور
اقتصادی ابزار توليد تغيير می‏كند . عوض شدن ابزار توليد ، اخلاق و وجدان‏
عالی را عوض می‏كند چون همه اينها محصول ابزار توليد است . ريشه اين‏
حرف اين است .
ولی امروز ثابت شده كه اين اصل بزرگترين اشتباه و بسيار غلط است .
چون خلاصه حرفشان اين است كه تمام فعاليتهائی كه بشر می‏كند برای شكمش‏
می‏باشد . من در ذهنم هميشه اين فكر پيدا می‏شود كه اين فرنگيها كه اينهمه‏
دم از انسانيت می‏زنند ، اعلاميه حقوق بشر برای ما تدوين می‏كنند ، از
حيثيت انسانی زن و مرد دم می‏زنند ، اول به ما بگويند اينها بشر را چگونه‏
تعبير می‏كنند ؟ اگر ما اين حرفها را بزنيم درست است چون ما به : « انی‏
جاعل فی الارض خليفه »( 1 ) معتقديم ، ما انسان را خليفه الله تعبير و
تفسير می‏كنيم : « ما و لقد كرمنا بنی‏آدم »( 2 ) داريم . تو كه عقيده‏ات‏
درباره انسان اين است كه انسان همه چيز را به خاطر شكمش می‏خواهد ، تو
كه ريشه [ فعاليت ] انسان را حاجتهای شكمی او می‏دانی ، پس انسانيت‏
چيست ؟ تو كه می‏گوئی هنر مولود حاجتهای شكم است ، علم ، اخلاق ، معنويت‏
، مذهب و عبادت ، مولود حاجتهای شكم است . پس آن مقام انسانيت‏
كجاست ؟ پس انسان چه فرقی با حيوان دارد ؟ نه ، انسان اگر شكم دارد مغز
هم دارد ، دل هم دارد . خيلی از كارها را انسان می‏كند نه به خاطر شكم‏
پاورقی :
1 - سوره بقره ، آيه . 30
2 - سوره اسراء ، آيه . 70

بلكه به خاطر اينكه عقل و مغزش اينجور حكم می‏كند . خيلی از كارها را بشر
عليرغم منافع اقتصادی خودش انجام می‏دهد چون دين دارد . البته ما
نمی‏گوئيم اقتصاد عامل نيست ، اقتصاد يكی از عوامل است اما انسان‏
عاملهای زيادی دارد كه به حكم آن عوامل فعاليت می‏كند . ما می‏گوئيم‏
عبادت و پرستش خدا خودش يك چراغی است در دل انسان . حس گذشت از
منافع اقتصادی يك حس عالی است . علمائی بوده‏اند كه پا روی منافع‏
اقتصادی گذاشته‏اند كه به علم برسند . مدتها بعد از آنكه بوعلی سينا
زندانی و سپس آزاد شد ، پادشاه فهميد كه برای او سعايت كرده‏اند ، او را
احضار كرد . اصلا از مخفيگاه بيرون نيامد و به شاگردانش سپرد كه بروز
ندهيد ، الان در همين مخفيگاه كاری كه می‏كنيم به مراتب بهتر از وزارت و
رياست و پول و مقام است . غلامانی داشت ، مرتب اصرار می‏كردند بيا
بيرون و او حاضر نمی‏شد . بالاخره همانها محرمانه خبر دادند و آمدند او را
بردند .
بشر می‏تواند از منافع اقتصادی خودش صرف نظر كند . اينكه می‏گويند همه‏
احتياجات بشر در تغيير است چون تمام احتياجات بستگی به يك احتياج‏
دارد ، تمام اين حرف ، دروغ و خطا است .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: